يوسف جريس شحادة
كفرياسيف_www.almohales.org
ينقسم الأدب في التوراة _ العهد القديم_ مثل أي أدب آخر إلى قسمين رئيسين
ا_ الشعر
ب_ النثر
في هذه العجالة سوف نحدد ماهيّة الشعر من حيث طبيعته وأنواعه وأغراضه، إضافة إلى سفر المزامير الذي يتألف من 150_151 مزمورا منسوبا الى النبي داوود، هذه المزامير كانت تُنشد بمصاحبة الآلات الموسيقية …الخ
هناك الأشعار النبوية في أسفار الأنبياء الأواخر أو أشعار الحكمة في الأمثال وأيوب، بيد أن هناك أشعار أخرى كانت تُنشد بمصاحبة الآلات الموسيقية عدا سفر المزامير فعلى سبيل المثال ” أنشودة تسبيح يهوة ” قام بإنشادها النبي موسى بعد عبور البحر الأحمر:{ שמות טו}
“אשירה ליהוה כי גאה גאה סוס ורוכבו רמה בים
עזי וזמרת יה ויהי לי לישועה זה אלי ואנוהו
אלהי אבי וארממנהו יהוה איש מלחמה יהוה שמו
מרכבות פרעה וחילו ירה בים ומבחר שלישיו טבעו בים סוף
תהומות יכסימו ירדו במצולות כמו אבן
ימינך יהוה נאדרי בכוח ימינך יהוה תרעץ אויבי
…….
أو مثلا الأنشودة الوعظية المنسوبة للنبي موسى{ דב’ _לב }
” האזינו השמים ואדברה ותשמע הארץ אמרי _ פי
יערף כמטר לקחי תזל כטל אמרתי
כשעירים עלי _ דשא וכרביבים עלי _ עשב
כי שם יהוה אקרא הבו גדל לאלוהינו
הצור תמים פעלו כי כל דרכיו משפט
אל אמונה ואין עול צדיק וישר הוא
שחת לו לא בניו מומם דוד עקש ופתלתל
ליהוה תגמלו _זאת עם נבל ולא חכם
הלוא הוא אביך קנך הוא עשך ויכננך” {وأيضا 26-29 و5-2 :33 דב’ نشيد انتصار دبورة דבורה _ שופטים 29, 5-2 :5 وأنشودة بلعام النبوية 21-24 و 9-10 :23 במדבר…….الخ}.
لم تحدد بشكل دقيق الفروق الدقيقة الواضحة بين النمط الفردي\الجماعي فنقرا مثلا ترنيمة البحر التي انشدها موسى النبي وبنو إسرائيل فهي تتحدث بصيغة المتكلم: { 1-2 : 15 } وكذلك ترنيمة دبورة وباراق التي تستهل بصيغة المتكلم { שופטים 2-3 : 5 } :” בפרע פרעות בישראל בהתנדב עם ברכו יהוה: שמעו מלכים האזינו רזנים אנכי ליהוה אנכי אשירה אזמר ליהוה אלהי ישראל ” .
وترنيمة الشكر التي تغنّى بها بنو إسرائيل بعد خلاصهم { ישעיה 1-2 :12 }:” ואמרת ביום ההוא אודך יהוה כי אנפת בי ישב אפך ותנחמני: הנה אל ישועתי אבטח ולא אפחד כי עזי וזמרת יה יהוה ויהי לי לישועה”
ومن ناحية أخرى نقرا _ ישעיה 10-8 : 26 _ بصيغة الجمع وأيضا بصيغة المتكلم.{ מ.צ. סגל: מבוא למקרא , ספר שלישי, קרית ספר י”ם תשל”ג, 518-519 }
ليس من السهل تحديد أقسام أبيات القصيدة أو تقسيمها إلى أبيات متساوية العدد ولكن يتحدد حجم الأبيات وفقًا للمضمون، فمثلا قصيدة ” لامك _ למך, בר’ 18_26: 4 } :” ויולד לחנוך את עירד ועירד ילד את מחויאל ומחייאל את מתושאל ומתושאל ילד את למך .ויקח לו למך שתי נשים האחת עדה ושם השנייה צלה. ותלד עדה את יבל הוא היה אבי ישב אהל ומקנה. ושם אחיו יובל כל תפש כנור ועוגב. וצלה גם הוא ילדה את תובל קין לוטש כל חרש נחשת וברזל ואחות תובל קין נעמה. ויאמר למך לנשיו עדה וצלה שמען קלי נשי למך האזנה אמרתי כי איש הרגתי לפצעי וילד לחברתי כי שבעתים יקם קין ולמך שבעים ושבעה וידע אדם עוד את אשתו ותלד בן ותקרא את שמו שת כי שת לי אלהים זרע אחר תחת הבל כי הרגו קין ולשת גם הוא ילד בן ויקרא את שמו אנוש אז הוחל לקרוא בשם יהוה”
نجد وحدات تقابلية ترتبط بعبارة ” כי ” وفي قصيدة” البحر” تتميز بوحدات تقابلية ذات بناء خاص {שמות 16,11,6 :15 }وفي هذه الوحدات نقرأ تقابل يتكرر:” ימינך יהוה, מי כמוך, עד יעבר” ) מ. דובשני _ מבוא כללי למקרא, הוצאת יבנה 1978 עמ’ 130 )
ومن ناحية أخرى نقرا في مراثي ارميا، الإصحاح الأول مجموعة تبدأ بحسب الترتيب الأبجدي، مبتدءًا في الحرف الأول _ א _ ومنتهيا بالحرف _ ת _ هذا النظام المُسمّى ” אקרוסטיכון “, مما يسهّل على الدارس تقييم القصيدة { مثلا مزمور 119 } والعبارة ” אקרוסטיכון “, يونانية akro قمة، أوج و stikhos سطر في قصيدة مبنية بشكل وترتيب أبجدي معيّن
الشعر الشعبي
يتضمن الشعر الشعبي أحداث مختلفة عن مجالات الحياة ومن ميزات هذا النمط في العهد القديم_ الروعة والإيجاز”. فمن خلال التجوال للرعاة في واحات البادية فعلى سبيل المثال” قصيدة البئر _ שיר הבאר “( במדבר 17 :21 ): ” אז ישיר ישראל את השירה הזאת עלי באר ענו לה: באר חפרוה שרים כרוה נדיבי העם במחקק במשענתם וממדבר מתנה: וממתנה נחליאל ומנחליאל במות: ומבמות הגיא אשר בשדה מואב ראש הפסגה ונשקפה על פני הישימן”
الأسلوب البسيط وتقابل وحدات الترنيمة وفحوى القصيدة _ ذكرى حدث هام في حياة الرعاة المتجولين المتنقلين في الصحراء الذين وجدوا أو حفروا بئرا ومنذ تلك الفترة أصبحت الفتيات اللاتي يذهبن لاستسقاء الماء من البئر وكذلك في قصيدة ” דבורה ” نقرأ حديثًا عن صوت غناء الرعاة {שופטים 11-12 :5 }:” מקול מחצצים בין משאבים שם יתנו צדקות יהוה צדקות פרזונו בישראל אז ירדו לשערים עם יהוה עורי עורי דבורה עורי עורי דברי שיר קום ברק ושבה שביך בן אבינועם”.
توسع الشعر الشعبي حيث شمل إبداعات فنية كثيرة يمكن رصدها كآلاتي
الشعر الخمري – الخمريات
استنادا لما ورد في سفر اشعياء { 6-10 : 24 } كانت النساء تخرجن للرقص والغناء على صوت الدفوف ويشربن الخمر مغنيات مع العود واكل اللحم { اشعياء 12-14 : 22 }:” ויקרא אדני יהוה צבאות ביום ההוא לבכי ולמספד ולקרחה ולחגור שק והנה ששון ושמחה הרוג בקר ושחט צאן אכול בשר ושתות יין אכול ושתו כי מחר נמות”. ونصّ ارميا { 27-30: 25 } مضيفا الشرب والهتاف
أشعار الحب والزواج
يتميّز سفر ” نشيد الإنشاد ” بمجموعة من روائع أشعار الحبّ والزواج ويتميز قسم كبير من هذه الأشعار بالتشخيص الدرامي في هذه الاحتفالات حيث يتمّ عرض ” مسرحية الحبّ” { 1-2:2 و 8-11:6 } :” אני חבצלת השרון שושנת העמקים כשושנה בין החוחים כן רעיתי בין הבנות כתפוח בעצי היער כן דודי בין הבנים בצלו חמדתי וישבתי ופריו מתוק לחיכי”.
فهذه الأشعار تصف جمال العروسين ومفاتنهما مع أوصاف الطبيعة مثل طبيعة سوريا وجبل لبنان في الشمال{ نشيد الإنشاد 8و11و15 : 4 و 14-15 :5 و 13-14 :1 و 1-2 :14 و 4-5 :6 } ومناطق في الجنوب، والبحر غربا، والشرق وكأن القصيدة تحيط بوصفها الجهات الأربع
المضمون الأساسي في هذه القصائد العلاقة بين الحبيب والحبيبة والحب الرابط بينهما ومن يتطرق إلى هذه العلاقة بحسب التفسير الرمزي – Allegori { عبارة يونانية الأصل بمفاد إنتاج أدبي أو فني بحيث يجب فهمه بالرمز – المثال}. كأن العلاقة بين الله وبني إسرائيل ومن يعارض هذا النمط يستند على وصف أعضاء جسد الحبيب والحبيبة.{ نشيد الإنشاد 1 : 4 و 2 : 7 }{ מ. סגל : מבוא המקרא, ספר שלישי י”ם תשל”ג עמ’ 670 }.
يسرد מ. סגל { المصدر السابق} رأي الباحثين الذين يرون سفر نشيد الإنشاد مثل مسرحية شعرية مستندين على نصوص من السفر ذاته { 7-9 : 1 وغير ذلك مثلا : 4 :1 و 7-11 : 3 و 11-12 :8 ….الخ }:” הגידה לי שאהבה נפשי איכה תרעה איכה תרביץ בצהרים שלמה אהיה כעטיה על עדרי חבריך אם לא תדעי לך היפה בנשים צאי לך בעקבי הצאן ורעי את גדיתיך על משכנות הרעים”.
يذكر { מ. סגל } إن الباحث ” كارل بوده ” اوّل من رأى في سفر ” نشيد الإنشاد ” كمجموعة شعرية شعبية دنيوية التي كان يغنيها بنو إسرائيل خلال الاحتفالات بسبعة أيام _ احتفالات الزواج وربما هذا استنادا لما قاله أحبار التلمود أن الرقص أمام العروس ومدحها وغناء الأغاني كان من تقاليد وعادات وحفلات الزواج ولكن لم يذكروا سفر ” نشيد الإنشاد “، مطلقًا أي أن بحسب التلمود لا توجد أي إشارة إلى أن سفر نشيد الأناشيد أُلف من اجل احتفالات الزواج أو التغني في الحفلات بل العكس تماما.{ תוספתא סנהדרין 10 :12 , מ. סגל עמ’ 671 }
استنادا على لغة السفر واستخدامات لغوية تعود لحقبة زمنية متأخرة{ ليس قبل القرن الثالث ق.م}، من بين هذه الأمثلة الفعل :” נ.ט.ר ” נוטרה את הכרמים” ( 1:6 ) بدلا من الفعل ” ש.מ.ר ” بمعنى “حرس “، و ” סתיו _ כי הנה הסתיו עבר הגשם” ( 2:11 ) ו ” ברותים” (1:17 ) بدلا من ” ברושים”.
ولكن ومن الجدير أن نذكر انه ليس في هذا أنّ نسب الأناشيد كلها إلى عصر متأخر بل هناك أناشيد قديمة جدا ترجع لأيام الهيكل الأول مثل ذكر مدينة ” תרצה _ יפה את רעיתי כתרצה ” 6:4 , סגל _ المصدر السابق 668 _ 684 }
يشمل سفر التكوين أيضًا من هذا النمط الشعري ويعبّر فحوى هذه القصائد عن مباركة العروس بان تكون امرأة ولود { تك 60 : 24 }: ” ויברכו את רבקה ויאמרו לה אחותינו את היי לאלפי רבבה ויירש זרעך את שער שנאיו “.
نقرا مثل هذه البركة في بركة ” بوعز وروت “، التي تخلو من ذكر المحاسن ومفاتن العروسين { روت 11-12 : 4 }:” ויאמרו כל העם אשר בשער והזקנים עדים יתן יהוה את האשה הבאה אל ביתך כרחל וכלאה אשר בנו שתיהם את בית ישראל ועשה חיל באפרתה וקרא שם בבית לחם. ויהי ביתך כבית פרץ אשר ילדה תמר ליהודה מן הזרע אשר יתן יהוה לך מן הנערה הזאת”.
التعديد والرثاء
من العادات الاجتماعية التي كانت مألوفة في زمن التوراة زيارة الأقرباء إلى بيت المريض وفي حال وفاة المريض تنطلق أصوات وصراخ ” النساء النادبات ” بما حفظن من أقوال، ومع مرور الزمن وقلّ حافظات الندب والنواح فكانت قريبات الميّت يستأجرن نادبات متخصّصات في النواح ولطم الخدود ومصاحبة النعش { 2 صم 31-32 : 3 } :” ויאמר דוד אל יואב ואל כל העם אשר אתו קרעו בגדיכם וחגרו שקים וספדו לפני אבנר והמלך דוד הלך אחרי המטה. ויקברו את אבנר בחברון וישא המלך את קולו ויבך אל קבר אבנר ויבכו כל העם”
إضافة لهؤلاء النساء لم يقتصر على النساء قط، بل يتبيّن من النص انه كان هناك من الرجال من تخصص في حفظ التعديد وموهبة إنشائه وارتجاله وإعلام الناس أن فلانا قد مات. وأطلق عليهم النبي عاموس اسم ” יודעי נהי ” ( 16: 5 ) وفي سفر الجامعة{ 5 :12 } من خلال النواح والندب تعرف مكانة الميت كما تبيّن من نص ارميا { 5 :34 و 18: 22 } والنواح كان يتلى بشكل منغم { ارميا 19 -20 : 9 }. { י. קויפמן _ תולדות האמונה הישראלית, כרך שני, ספר ראשון מוסד ביאליק, ת”א תשל”ו עמ’ 574 }
تميّز اللغة العربية كنظيرتها السامية _ العبرية _ بين ” الرثاء _ التأبين ” في حين أن التأبين: الثناء على الشخص بعد موته ، أما الرثاء _ فبكاء الميت وتعديد محاسنه فيقال: رثى فلان فلانا، يرثيه رثيا ومرثية إذا بكاه بعد موته. الرثاية النواحة التي تترحم على الميت وتندبه { مجد الدين محمد بن يعقوب الفيروزآبادي _ القاموس المحيط ، الشيخ احمد رضا _ معجم متن اللغة، دار مكتبة الحياة _بيروت 1958، وابن منظور _ لسان العرب _ دار المعارف القاهرة د.ت } وفي اللغة العبرية تستخدم العبارة ” קינה ” ,( שמואל) :” ויקונן דוד את הקינה הזאת על שאול ועל יהונתן בנו ” וכתוב אליה קינים והגה והי ” ( יחזקאל 10 : 2 ) ” אנוכי נושא עליכם קינה בית ישראל ” ( עמוס 1 :5 , 10: 8 )
يتميز وزن المراثي في العهد القديم بحيث تنقسم الجملة الشعرية إلى شطرين وحظي هذا الوزن باهتمام خاص من قبل علماء العروض الذين أطلقوا عليه ” משקל הקינה ” والإصحاحات الأربعة الأولى من سفر مراثي ارميا واشعيا 14 و حز 19 { מ. סגל المصدر السابق עמ’ 64 }، هذا لا يدل انّ جميع هذه المرثيات منظومة بحسب هذا الوزن
تبدأ افتتاحية المرثية بشكل عام بالعبارة اللغوية ” איך ” بحيث يعبّر الشاعر بأداة الاستفهام هذه عمّا حلَّ به من مصائب، إضافة إلى بعض التراكيب اللغوية الأخرى التي تتصدّر المرثية على سبيل المثال ” שא קינה “, { حز 2 :27 } : ” ויקונן את הקינה” { 2 صم 17 : 1 }
ومن هنا يمكن التعرف على المرثيات من خلال الشكل الخارجي في حال عدم وضوح مضمونها إضافة إلى تلك المرثيات التي تشرح عن نفسها تفصيلا :” וירגז המלך ויעל על – עלית השער ויבך וכה אמר בלכתו בני אבשלום בני בני אבשלום מי יתן מותי אני תחתיך אבשלום בני בני ” { 2 صم 1 :19 }. { מנחם סוליאלי ומשה: לקסיקון מקראי , דביר ת”א תשל”ו ערך קינה, יעקב בזק : יסודות פיגורטיביים בשירה המקראית הזהות _ כתב עת ליצירה יהודית כרך א’ י”ם תשמ”א 260-264 }.
أشعار الحرب
ليس التعبير” أشعار الحرب ” تعبيرا مضبوطا واضحا محددا، فهذه التسمية ما هي إلا نوع من الاصطلاح وهو بمثابة تعبير نوعي شبيه بتسميات أخرى والغاية من هذه التسميات تحديد زاوية النظر إلى الموضوع وكيفية المنظور المناسب للتعامل معه
نتيجة للظروف الحياتية لبني إسرائيل، كانت الحرب في صلب حياتهم وهناك نصوص دينية تتسم بهذا الطابع كما ورد في قصيدة سفر الخروج { 1-20 : 15 } :” אז ישיר משה ובני ישראל את השירה הזאת ליהוה ויאמרו לאמר אשירה ליהוה כי גאה גאה סוס ורוכבו רמה בים ….” وقصيدة دبورة { قض 23 :5 } : ” אורו מרוז אמר מלאך יהוה אורו ארור יושביה כי לא באו לעזרת יהוה לעזרת יהוה בגבורים
ومن نصوص أخرى يذكر ” تابوت العهد ” و ” خيمة الاجتماع ” {ארון הברית, אוהל מועד } وهذه كلها أمور مقدسة دينيّا ونقرا نصوصا واصفة صلوات النبي موسى { عد 35 : 10 } :” ויהי בנסוע הארון ויאמר משה קומה יהוה ויפצו אויביך וינסו משנאיך מפניך “.
أو ربط الله ببني إسرائيل، أعداء الله هم أعداء بني إسرائيل { عد 36 : 10 } : ” ובנוחה יאמר שובה יהוה רבבות אלפי ישראל ” ( שלמה דב גויטין _ עיונים במקרא, מהדורה שלישית, תשכ”ז עמ’ 239 ).
سيشغل ” تابوت العهد “، مكانة دينية مهمة حيث يعتبر مسكنا للحضرة الإلهية ونقرا نصوصًا مخاطبة للتابوت كمن يخاطب يهوة، مثلا صلاة حزقياهو أو اشعياء { 15-16 : 37 } : ” ויתפלל חזקיהו אל יהוה לאמור: יהוה צבאות אלהי ישראל יושב הכרובים אתה הוא האלהים לבדך לכל ממלכות הארץ אתה עשית את השמים ואת הארץ “. أو مزمور 2 : 80-81 :” רועה ישראל האזינה נוהג הצאן יוסף יושב הכרובים הופיעה”.
نجد أن جيران بني إسرائيل قد عرفوا هذا التقليد وخافوا منه، حيث قال الفلسطينيون عند سماعهم أن التابوت قد احضر إلى معسكر إسرائيل، أن يهوة آت، { 1 صم 6-8 : 4 } : ” וישמעו פלשתים את קול התרועה ויאמרו מה קול התרועה הגדולה הזאת במחנה העברים וידעו כי ארון יהוה בא אל המחנה ויראו הפלשתים כי אמרו בא אלהים אל המחנה ויאמרו אוי לנו כי לא היתה כזאת אתמול שלשום”.
على حدّ علمنا، لم يأت ذكر لخروج التابوت بعد أن أتى به الملك سليمان إلى الهيكل في القدس إلا في الملاحظة الاستثنائية التي في سفر أخبار الأيام الثاني { 2-3 : 35 } :” ויעש יאשיהו בירושלים פסח ליהוה וישחטו הפסח בארבעה עשר לחודש הראשון. ויעמד הכהנים על משמרתם ויחזקם לעבודת בית יהוה. ויאמר ללוים המבונים לכל ישראל הקדושים ליהוה תנו את ארון הקדש בבית אשר בנה שלמה בן דוד מלך ישראל אין לכם משא בכתף עתה עבדו את יהוה אלהיכם ואת עמו ישראל”.
هذه الخلفية المقتضبة تساعدنا على فهم نصّ المزمور الرائع { 10-7: 24 } فنص الثناء والمجد والحمد والشكر لان الداخل هو ” الله” والقصد بالبوابات _ بوابات الهيكل، والعديد من التفسير حول هذا النصّ{ ש. גויטין עמ’ 242 ) ونص المزمور :” שאו שערים באשיכם והנשאו פתחי עולם ויבוא מלך הכבוד. מי זה מלך הכבוד יהוה עיזוז וגיבור יהוה גבור מלחמה. שאו שערים ושאו פתחי עולם ויבוא מלך הכבוד מי הוא זה מלך הכבוד יהוה צבאות הוא מלך הכבוד סלה”.
مناسبة المزمور
استند أحبار التلمود وبعض من الباحثين المحدثين أن مناسبة هذا المزمور تدشين هيكل سليمان مستندين على عبارة : ” أبواب دهرية ” ليست كمبنى جديد بل أبواب قديمة وضعت للأبد كما ورد في سفر الملوك الأول{ 13 : 8 }: ” בנה בניתי בית זבול לך מכון לשבתך עולמים” ( ד. גןיטין עמ’ 242 ).
وقفة مع مزمور 2-6 : 20 : ” יענך יהוה ביום צרה ישגבך שם אלהי יעקב . ישלח עזרך מקודש ומציון יסעדך. יזכור כל מנחותיך ועולתך ידשנה סלה. יתן לך כלבבך וכל עצתך ימלא. נרננה בישועתך ובשם אלוהינו נדגל ימלא יהוה כל משאלותיך”.
يتضمن الجزء الأول من الجزء من المزمور صلاة الملك قبل خروجه إلى الحرب أو أثناء تقريب . كان يلقي هذه الصلاة الكهنة اللاويين ” יענך יהוה…. כל משאלותיך “، ثم تختتم الصلاة كالمعتاد بالتوسلات وبالتأكيد على شكر يهوة:” נרננה בישועתך ובשם אלהינו נדגול ” ومن ثمّ النبوءة :” עתה ידעתי כיהושיע יהוה משיחו יענהו משמי קדשו בגבורות ישע ימינו” { اشعياء 7 :24 } وعبارة ” עתה ידעתי ” ، الآن متأكد، وكل شيء موحى به من السماء كما في قول زكريا { 6 : 4 } :” ויען…. לא בחיל ולא בכוח כי אם ברוחי..” ( ש. גויטין עמ’ 242 ).
الأشعار الدينية
قصيدة نوح { تك 25-27 : 9 } :” ויאמר ארור כנען עבד עבדים יהיה לאחיו ויאמר ברוך יהוה אלהי שם ויהי כנען עבד למו”.
المبنى متكامل بسيط بحيث الشطر الثاني يكمل ويتمم الفكرة الواردة في الشطر الأوّل بشكل بسيط بإضافة السبب والتوضيح وإضافة الفكرة.
والمزاوجة النغمية كما في 27 : 9 ،” יפת אלהים ליפת וישכון באהלי שם שם ויהי כנען עבד למו” وأحبار التلمود يسمونها : ” לשון נופל על לשון ” وتكرار اللازمة ” אלהי שם ויהי כנען עבד למו ” ( 26 : 9 ) ” אלהי שם ויהי כנען עבד למו ” ( 27 :9 ) ولربما أن هذا التكرار ليس إلا تضعيف لتأكيد اللعنة { מ. סגל מבוא המקרא, ספר ראשון עמ’ 112 }.
تنتسب ” قصيدة نوح ” إلى أشعار البركة واللعنة وهذه { البركة واللعنة} من الأعمال الدينية. حيث البركة _ اللعنة هي نتيجة انفعال ديني وروحاني وينسحب إلى هذا بركة وداع رفقة، واستعملت فيما بعد لمباركة الأزواج وبركة إسحاق ليعقوب { تك 27_29 : 27 } : ” ויגש וישק לו וירח את ריח בגדיו ויברכהו ויאמר ראה ריח בני כריח שדה אשר ברכו יהוה . ויתן לך האלהים מטל השמים ומשמני הארץ ורב דגן ותירוש. עבדוך עמים וישתחו לך לאמים הוה גביר לאחיך וישתחוו לך בני אמיך אורריך ארור ומברכיך ברוך”.
فتبدأ بالنثر الموزون وتنتقل البركة إلى اللغة الشعرية التي تم بناؤها بمبنى مترادف : א-ב , ג-ד, א-ג, ב-ד :” יעבדוך עמים _ וישתחו לך לאמים…” وبركة أولاد رفقة { تك 23 : 25 } : ” שני גיים בבטנך ושני לאמים ממעיך יפרדו ולאום מלאום יאמץ ורב יעבוד צעיר”.
من حيث المضمون، فالنبوءة تعبير عن البركة ليعقوب وهي مكوّنة من بيتين بينهما تقابل مترادف، وفي التوراة ثلاثة إصحاحات كاملة تتضمّن أشعارا عن البركة وأيضا عن اللعنة.
+ بركة يعقوب لأبنائه والأسباط، ראובן, שמעון, לוי… ( בר’ 49 تك ف 49 } وتشمل أيضا صلوات ولعنة وحماسة وبطولة وعبارات نادرة الاستعمال { פחז, סותה, שפיפון וכד’ ) وصيغ صرفية ونحوية قديمة { צעדה, פרת, בנות צעדה עלי שור קמה ולא יכול לראות ).
+ بركة موسى { تث ف 33 } : ” וזאת הברכה אשר בירך משה איש האלהים את בני ישראל לפני מותו….”.
تشمل هذه البركة أسباط إسرائيل من جبل فاران :” הר פארן “, مستهلة البركة بأنشودة قصيرة { ف 32 } واصفة تجلى يهوه لمنح التوراة لبني إسرائيل وان يكون هناك ملك في يشورون{ 2-5 : 33 } : ” ויהי בישרון מלך בהתאסף..” ومن بعدها تأتي بركة كل سبط منتهية بأنشودة قصيرة عن نجاح بني إسرائيل بخلاص يهوه، ما يميز بركة موسى
لا تتضمن بركة موسى أي توبيخ لأي سبط
+ كلمات موسى لرؤوبين قنينة جدا وربما ترمز على احتضار السبط :” יחי ראובן ואל ימות ויהי מתיו מספר, ( 6 : 33 ).
+ لا ذكر لشمشون البتّة مما يدلّ ابتلاع سبط يهوذا له.
+ يمدح سبط لاوي وذلك لإيمانه وإخلاصه ليهوه :” וללוי אמר תמיך ואוריך לאיש חסידיך אשר נסיתו במסה תריבהו על מי מריבה ….” .
اتبعت الأشعار في بركة موسى صيغة الغائب وفي بعض النصوص بصيغة المخاطب : ” לא תסגיד עבד אל אדניו אשר ינצל אליך מעם אדונינו” { تث 16 : 23 }.
وشملت الأشعار عبارات نادرة : ” אשדת, חבב, תכו, ממגד, ושפני
التسابيح الدينية
قصيدتان مشهورتان تنتسبان إلى هذا النوع من التسابيح الدينية وهي
+ قصيدة البحر { خر 1-18 : 15 }.
+ قصيدة اصغوا { تث ف 32 }.
” אז ישיר משה ובני ישראל את השירה הזאת ליהוה ויאמרו לאמור אשירה ליהוה כי גאה גאה סוס ורוכבו רמה בים עזי וזמרת יה ויהי _ לי לישועה זה אלי ואנוהו אלהי אבי וארממהו . יהוה איש מלחמה יהוה שמו. מרכבות פרעה וחילו ירה בים ומבחר שלישיו טבעו בים סוף תהומות יכסימו ירדו במצולות כמו אבן. ימינך יהוה נאדרי בכוח ימינך יהוה תרעץ אויב. וברוב גאונך תהרוס קמיך תשלח חרבנך יאכלמו כקש וברוח אפיך נערמו מים נצבו כמו נד נוזלים קפאו תהומות בלב ים אמר אויב אשיג אחלק שלל תמלאמו נפשי אריק חרבי תורישמו ידי נשפת ברוחך כסמו ים צללו כעופרת במים אדירים מי כמוכה באלים יהוה מי כמכה נאדר בקדש נורא תהלות שה פלא. נטית ימינך תבלעמו ארץ. נחית בחסדך עם- זו גאלת נהלת בעזך אל נו הקדשך שמעו עמים ירגזון חיל אחז יושבי פלשת אז נבהלו אלופי אדום אילי מואב ואחזמו רעד נמוגו כל יושבי כנען תפול עליהם אימתה ופחד בגדול זרועך ידמו כאבן עד יעבר עמך יהוה עד יעבר עם זו קנית תבאמו ותטעמו בהר נחלתך מכון לשבתך פעלת יהוה מקדש אדני כוננו ידיך יהוה ימלך לעולם ועד “.
هذه القصيدة هي ترنيمة شكر وتسبيح ليهوه بعد انكسار العدو ففي الإصحاحات الأولى { 4-6 ؤ نقرا وصفا لغرق العدو في البحر الأحمر وفي الإصحاحين { 9-10 } عن غرور العدو وغرقه في المياه وفي الآيات { 11-13 و فضل يهوه وخلاصه لبني إسرائيل و { 14-16 و فزع الشعوب لسماع هذه المعجزة و { 16-18 } استعداد بني إسرائيل للحصول على ميراث يهوه واختتام القصيدة بالنداء العظيم حول ملك يهوه الأبدي.
قصيدة اصغوا { تث ف 32 }.
+ تنسب القصيدة إلى موسى وهذه القصيدة نوع من أنواع الترانيم الدينية، وهي تصف ماضي بني إسرائيل إضافة إلى التعنيف والتوبيخ والرؤى النبوية التي تتحدث عن المستقبل ويتمحور موضوع القصيدة حول محورين رئيسيين:
+ عدل يهوه في أعماله مع بني إسرائيل.
+ فرض العقوبات التي فرضها يهوه على أعدائهم.
تشمل افتتاحية القصيدة { 1-5 } نداء للسماء والأرض، وموضوع القصيدة عظمة وعدل يهوه ومن ثم ذكر النعم التي أنعمت على بني إسرائيل { 14 _7 } وخطيئة الأمة { 15-18 } وغضب يهوه { 19 -22 } والعقوبة { 23-25 } ونهاية القصيدة بقسم من يهوه بالانتقام من أعدائه { 39 -43 }.
إن قصيدة ” استمعوا _ اصغوا ” من روائع الشعر العبري القديم، فما من كلل أو تعب من الترنيم والتسبيح بقوة وحماس ويتجلى ذلك في النهاية الرائعة { 43- 39 } : ” יהי עליכם סתרה ראו עתה כי אני אני הוא
ואין אלהים עמדי אני אמית ואחיה
מחצתי ואני ארפא ואין מידי מציל
כי אשא אל שמים ידי ואמרתי חי אנכי לעולם
אם שנותי ברק חרבי ותאחז במשפט ידי
אשיב נקם לצרי ולמשנאי אשלם
אשכיר חצי מדם וחרבי תאכל בשר
מדם חלל וביה מראש פרעות אויב
הרנינו גוים עמו כי דם עבדיו יקום
ונקם ישיב לצריו וכפר אדמתו עמו “
من بين ما يميز القصيدة مفرداتها الشعرية والصيغة النحوية :” אפאיהם,צרימו,ענבמו,חסיו, זבחימו ” وهناك مفردات وتعابير اختصّت بها أسفار الحكمة، فمثلا:” לקח,תהפוכות,עצות” ( מ.סגל: מבוא המקרא _ ספר ראשון עמ’ 118-119 ).وردت في العهد القديم صلوات مصاغة بأسلوب شعري، وما هي هذه النصوص إلا ابتهالات نطق بها الأنبياء، وهذه الصلوات تعبير سامي عن الشعور والإحساس الديني تجاه الرب ومن هذه الصلوات الشعرية
+ تث { 5 : 26 } ” וענית ואמרת …”
+ أر { 7-9 : 14 } ” אם עונינו ענו….. ואתה בקרבנו יהוה ושמך…..”
+ يو {15-17 : 2 } يصف في حبك بليغ أخاّذ :” תקעו שופר בציון קדשו צום קראו עצרה. אספו עם קדשו קהל קבצו זקנים אספו עוללים ויונקי שדים יצא חתן מחדרו וכלה מחפתה. בין האולם ולמזבח יבכו הכהנים משרתי יהוה ויאמרו חוסה יהוה על עמך ואל תתן נחלתך לחרפה למשלבם גוים למה יאמרו בעמים איה אלהים “.
وقبل خروج بني إسرائيل للحرب كانوا يقومون بصلاة جماعية { 1 صم 5-7 : 7 }: ” ויאמרו שמואל קבצו את כל ישראל המצפתה ואתפלל בעדכם אל יהוה. ויקבצו המצפתה וישאבו מים וישפכו לפני יהוה ויצומו ביום ההוא ויאמרו שם חטאנו ליהוה וישפט שמואל את בני ישראל במצפה…”
تصاحب هذه الأناشيد عزف الربابة والكمان : ” הסר מעלי המון שריך וזמרת נבליך לא אשמע ” ( عا 23 :5 }.
الفحوى الأدبي للصلوات الشعرية
ليس من السهل حصر مواضيع الصلاة في العهد القديم لكثرة العناصر الأدبية والمضمونية، وليس الهدف هنا سرد جميع هذه المضامين لما يستحوذ هذا كتابا ضخما، لذا ارتأينا تلخيص أهم هذه العناصر
+ التوجه ليهوه باسمه صراحة وهدف الصلاة { يونا 4 :1 والملوك الأول 24-33 و 47 : 18 } الصيغة ” אדני”, “אדני יהוה “، فاستخدامها كثيرا في صلاة الدعاء إلى ” يهوه ” وقليلا ما تأتي بدلا من اسم ” יהוה _ يهوه ” أسماء عامة نظير ” אל, אלהים,ה’, אלהי ” في بعض الأحيان. { ورد في موسوعة : אוצר ישראל חלק א’ עמ’144 -145 } أن كل أسماء الرب في العهد القديم مشتقة من أفعاله ما عدا ” יהוה _ يهوه ” فهو اسم ذات للرب والاسم ” אדני ” فهو من الألقاب الأساسية للإله ” يهوه ” مشتق هو من الاسم ” אדון ” بمفاد سيد بالعبرية وكان بنو إسرائيل يتّقون ذكر أم { يهوه } إلههم صراحة توقيرا للرب وفي نهاية عصر الهيكل الثاني نسيت القراءة الحقيقة لاسم الذات ” يهوه ” وأفتى أحبار التلمود : ” זה שמי לעולם וזה זכרי לדור דור לא כשאני נקרא, נכתב ביו”ד ה”א ונקרא באל”ף דל”ת ( קדושין עא).
+ אל _ أي القوي في اللغة الآرامية وكثيرا ما نقراه مع لقب من ألقاب ” يهوه ” : אל _ עליון, אל שדי, ( تك 11 :35 و אלהי, قض 28 :16 و مز 2 :56} وفي نصوص أخرى تأتي عبارة ” אנא “, رجاء، من فضلك، قبل اسم يهوه { 2 مل 3 :20 _ אנא יהוה } وتارة أخرى ” בי_ مع الاسم ” אדני ” { قض 8 :13 _ בי אדני }.
ويصاحب اسم ” يهوه _ יהוה ” في عدة مواضع من الصلوات صفة او لقب ففي صلاة الفرد ” אלהי _ الهي “، وفي صلاة الجماعة ” אלוהינו _ الهنا ” { مز 28 : 16 و عز 6 :9 }.
ووردت في ذكر الصفات أو الألقاب، مثل:
+ אלהי אדני אברהם( בר 12,27 :24 )
+ אלהי אבי אברהם ואלהי אבי יצחק ( בר’ 10 :32 )
+אלהי הכוחות לכל בשר .
+ אלהי ישראל ( שו’ 2-3 : 21 )
+יהוה אלהי אברהם יצחק וישראל ( 1 מל’ 36 : 18 )
+ יהוה אלהי אבותינו (דהי”ב 6 : 20 ).
الثناء والحمد
يسبق الدعاء في العهد القديم استهلال الثناء والحمد بهدف تبجيل ” يهوه ” وذكر فضله { تث 24 :3 و 2 صم 22-24 :7 الخ} وفي أيام الهيكل الثاني تمّ تعيين لاويين ” ليفتتحوا الأدعية بالشكر والحمد { نحميا 13 :11 } وقد استند רבי שמלאי على هذا التقليد فيقول : ” دوما كان الإنسان يتلو تسبيحه ومدحه للرب” يهوه ” ومن ثم يصلي ويشير إلى ذلك في تأويله لنص التثنية :” ואתחנן אל יהוה בעת ההיא וכתיב יהוה אלהים אתה החילות להראות עבדך את גדלך ואת ידך החזקה …וכתיב בתריה אעברה נא ואראה את הארץ הטובה” ( אוצר ישראל – חלק עשירי עמ’ 174 , ברכות לב-ע”א).
وفي يشوع { 6-9 : 7 }:” ויקרע יהושע שמלותיו ויפול על פניו ארצה לפני ארון יהוה עד הערב הוא וזקני ישראל ויעלו עפר על ראשם ויאמר יהושע אהה אדני יהוה למה העברת העביר את העם הזה את הירדן לתת אותנו ביד האמרי להאבידנו ולו….”.
تأتي الشكوى قبل صلاة الدعاء وعلى الأخص في الصلوات التي تكون من اجل الشعب والشكوى تشكل جوهر الصلاة.
من الجدير التنويه أن بعد الدعاء يأتي بشرح أسبابه، ويكشف الداعي إدراكه لصفات الرب ومدلولاتها ويسعى إلى تمجيد اسمه وإظهار برّه ونقرا صيغ مختلفة تُستهل بها جملة التبرير، من بين ذلك
+ כי _ כי עליך נשענו…( בדה”י ב 11 :14 )
+ למען _ למען דעת כל עמי…( מל’ א ו-ח )
+ולא תהיה עדת יהוה…( 17 :27 )
تشمل صلاة الدعاء على العناصر التالية:
+ تأكيد الداعي على إثبات صفات الرب فهو اله{ خر 6 :34 و مز 8 : 145 }
+طريقة الرب في إقامة العدل والبر{ 1 مل 32 : 8 و تك 19 : 18 }
+ الإحسان والوفاء، الإخلاص لاتقيائه المتوكلين عليه { تك 12 :24 و2 مل 3 :20 }
+ لجوء الداعي إلى الإشارة إلى أمانة الرب والوفاء بوعده { مز 11 : 132 }
+ طلب الرحمة من المصلين مَن كثرت خطاياهم { دا 18 : 9 }
+ تتكرر رحمة الرب في الدعاء إليه بادعاء أن الداعي فقير جدا { مز 17-19 : 69 }
قائمة المراجع المستخدمة في المتن :
+ מ.צ. סגל : מבוא המקרא, ספר ראשון, הדפסה תשיעית, קרית ספר י”ם תשל”ז.
+ מ. דובשני: מבוא כללי למקרא מהדורה שנייה הוצאת יבנה י”ם תשלח.
+י.קויפמן: תולדות האמונה הישראלית מוסד ביאליק ת”א כתר י”ם תשל”ו.
+ מ. סולאלי משה ב.” לקסיקון מקראי דביר ת”א – תשל”ו.
+ י.בזק: יסודות פיגורטיביים בשירה המקראית הזהות כתב עת ליצירה יהודית י”ם תשמ”א.
+ש.ד. גויטין: עיונים במקרא מהדורה שלישית תשכ”ז.
+ מ.סיסטר : מבעיות הספרות המקראית הקיבוץ המאוחד ת”א 1951 .
مقال مملوء وشاعري
فالشِعر هو لغة الروح، والطعم الإضافي للحياة الذي يتميز به ويتذوقه كل من ينطق بهذه اللغة الفعالة ويفهم ابجديتها النابعة من عمق وجدانه المولود معه مصقولاً ومتحلياً بموهبة خاصة يستمتع بفوائدها ويشبع من تواجدها في كيانه وروحه